Mekan: Doğal ve beşerî unsurların birleşimidir. “Nasıl bir yer?”, “Bu yer nerede?” sorularına cevap verir.
İnsan, var olduğundan beri yaşadığı yeri konumlandırmaya ve çevresinde gördüklerini bir bütün olarak algılamaya çalışmıştır. Mekâna ait bilgileri düzenleyerek bunların kolaylıkla gösterilebilmesi için çizim yöntemini kullanmıştır. Genellikle coğrafi betimlemeleri içeren bu çizimler, zamanla haritaları ortaya çıkarmıştır.
Haritalar; dünyadaki değişimleri hızlı kavramak, doğal ve toplumsal riskler karşısında gereken önlemleri almak ve mekânsal sorunlarla başa çıkabilmek için vazgeçilmez araçlardır. “Nerede?” sorusuna cevap veren haritalar, coğrafi olay ve olguların dağılışını ortaya koymanın en etkili yoludur.
2.1. HARİTA OKURYAZARLIĞI
2.1.1. Mekânın Sembolik Dili: Harita
İnsanlar, yazı bulunmadan çok önce çevrelerinde gözlemlediklerini resmetmişlerdir. Gözlemle
elde edilen bilgilerden yararlanılarak ilk haritalar çizilmiştir. Harita üretmede 1900’lü yılların
başlarında güvercinlere takılan kameralar kullanılmış; daha sonra balon, zeplin ve uçaklardan
çekilen hava fotoğraflarından yararlanılmıştır. Haritalar, günümüzde genellikle uydulardan
alınan görüntülerden üretilmektedir.
Harita Nedir?
Dünya’nın veya bir başka gök cisminin (Ay, Mars vb.) tamamına veya bir bölümüne ait coğrafi unsurların bir oran dâhilinde küçültülerek kuş bakışı görünümle düzlem üzerine çizilmesidir.
Bir Çizimin Harita Kabul Edilebilmesi İçin Hangi Özelliklere Sahip Olması Gerekir?
Haritalar, kuş bakışı görünümle diğer bir ifadeyle dik açıyla gökyüzünden bakılıyormuş gibi çizilir. Bunun nedeni; boyut, biçim ve coğrafi özelliklerin haritalara doğru bir şekilde yansıtılmak istenmesidir.
Haritalarda ölçek kullanılır. Buna göre haritanın tümünde gerçek boyutlar orantılı bir şekilde küçültülür. Ölçek kullanılmadan yapılan kabataslak çizimler kroki olarak adlandırılır. Ölçeği olmadığı için kroki üzerinde uzunluk ve alan hesaplaması yapılamaz.
Haritalar düzlem üzerine çizilir. Bir yerin doğal ve beşerî unsurlarına ait bilgilerin aktarıldığı düzlem; kâğıt, kabartma yüzeyler veya ekran olabilir.
Haritalar Nasıl Okunur?
Harita mekânsal bilgiyi iletmenin en etkili yoludur. Ayrıca Dünya'ya ait coğrafi
bilgileri öğrenmeyi de kolaylaştıran bir araçtır. Haritaları okuyabilmek, diğer bir
ifadeyle haritadan bilgi edinebilmek için haritanın sembolik dilini çözmek gerekir. Haritadaki elemanların bilinmesi, bu sembolik dilin anlaşılmasını ve haritaların kullanılabilmesini sağlar. Haritadaki başlıca elemanlar; başlık, çerçeve, coğrafi koordinatlar, harita işaretleri (lejant), yön oku ve ölçektir. (Altta yer alan haritayı inceleyiniz.)
Harita Türleri
Bilgi edinme veya iletme amacıyla kullanılan farklı haritalar vardır. Haritaları birbirinden farklı kılan ilk özellik, haritanın kullanım amacı ve buna bağlı olarak içerdiği coğrafi bilgilerdir. Örneğin siyasi haritalarda ülke ve il sınırları yer alırken jeomorfoloji haritalarında yer şekilleri hakkında bilgiler bulunur. Haritalar, kullanım amacına göre genel ve tematik olmak üzere iki gruba ayrılır.
Coğrafi Koordinatlar
Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın matematiksel olarak ifade edilmesine duyulan ihtiyaç, coğrafi koordinat sisteminin oluşturulmasıyla giderilmiştir.
Coğrafi koordinat sistemi, Ekvator ve başlangıç meridyeni esas alınarak enlem ve boylamların kullanılmasıyla oluşturulan sistemdir.
Enlem
Dünya üzerindeki bir noktanın Ekvator'a uzaklığının yerin merkeziyle yaptığı açı değerine enlem denir. Enlem, yeryüzündeki herhangi bir noktadan yerin merkezine çizilen dikey bir çizgi ile Ekvator düzlemi arasındaki açıdır. Bu açı; derece (°), dakika (') ve saniye ('') olarak ifade edilir.
Boylam
Dünya üzerindeki bir noktanın başlangıç meridyenine uzaklığının yerin merkeziyle yaptığı
açı değerine boylam denir. Boylam, yeryüzündeki herhangi bir noktadan yerin merkezine çizilen dikey bir çizgi ile başlangıç meridyeni arasındaki açıdır. Bu açı; derece (°), dakika
(') ve saniye ('') olarak ifade edilir.
Yerel Saat
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketi sebebiyle Güneş’in ufuk düzlemindeki konumu yere ve zamana göre değişir. Güneşʼin ufuk düzlemi üzerinde en yüksek noktaya ulaştığı zaman dilimi, öğle vakti (12.00) olarak belirlenir. Öğle vaktine göre ayarlanan saate yerel saat adı verilir. İnsanlar, tarih boyunca günlük hayatlarını Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki konumuna göre düzenlemişlerdir. Ayrıca yerel saat; namaz, iftar ve sahur vakitlerinin belirlenmesinde kullanılır.
Ulusal (Ortak) Saat
Bir ülke içindeki yerel saat farkları; resmî işlemler ile ulaşım, bankacılık, ileti-
şim gibi hizmetlerin yürütülmesinde karışıklığa neden olabilir. Bu sorunun ortadan kaldırılması için ülke sınırları içindeki bir veya birden fazla meridyenin yerel saati ulusal (ortak) saat olarak kullanılır. Doğu-batı doğrultusunda geniş yer kaplayan ve üzerinden fazla sayıda meridyen geçen Kanada, ABD (Amerika Birleşik Devletleri), Rusya Federasyonu, Avustralya gibi ülkelerde aynı anda birden fazla ortak saat kullanılmaktadır. Türkiye’nin Ulusal Saati
Türkiye’de 45° doğu meridyeninin yerel saati, ortak saat olarak kullanılır.
Uluslararası Saat Dilimleri
Teknoloji, ulaşım ve iletişimin gelişmesine bağlı olarak ülkeler arasındaki ilişkilerde yerel saatlerin kullanılması çeşitli zorluklar meydana getirmiştir. Yerel saat farklılıklarının getirdiği karmaşayı ortadan kaldırmak amacıyla dünya genelinde geçerliliği olan bir saat düzenlemesine gidilmiş ve böylece uluslararası saat dilimleri ortaya çıkmıştır. Uluslararası saat dilimlerine göre dünya, on beşer derecelik aralıklarla 24 saat dilimine ayrılmıştır. Doğu yarım küredeki saat dilimleri +1, +2, +3 ... şeklinde numaralandırılırken batı yarım küredeki saat dilimleri -1, -2, -3 ... şeklinde numaralandırılır. Uluslararası saat dilimlerinin sınırları, ülkelerin siyasi sınırları esas alınarak zikzak oluşturacak şekilde çizilmiştir.
Türkiye, ortak saat olarak 45° doğu meridyenini esas aldığından +3. saat diliminde yer alır.
Tarih Değiştirme Çizgisi
Başlangıç meridyeninin (0°) tam karşısında yer alan 180° meridyeni tarih değiştirme çizgisi olarak adlandırılır. Tarih değiştirme çizgisi (180° meridyeni), aynı zamanda doğu yarım küre ile batı yarım küreyi birbirinden ayıran sınırdır. Bu sınırın batısında (doğu yarım kürede) tarih bir gün ileri, doğusunda (batı yarım kürede) bir gün geridir. Tarih değiştirme çizgisinin uzanışı meridyenlere göre farklıdır. Bu çizgi, üzerinden geçtiği ada ve ülkelerde zaman karışıklığını önlemek için siyasi sınırlar dikkate alınarak yer yer zikzak oluşturacak şekilde çizilmiştir
Dünya’yı Düzlem Üzerinde Göstermenin Yolları: Projeksiyon Yöntemleri
Coğrafi koordinatları haritaya aktarmak ve haritalarda meydana gelen bozulmaları en aza indirmek için kullanılan yöntemlere projeksiyon yöntemleri adı verilir. Projeksiyon yüzeyine göre üç çeşit projeksiyon yöntemi vardır.
1. Silindirik Projeksiyon
Silindirik projeksiyon yöntemiyle çizilen dünya haritalarında Ekvator çevresinde bozulma
azdır. Kutuplara doğru şekil ve alan bozulmaları artar.
2. Konik Projeksiyon
Konik projeksiyon yönteminin kullanıldığı haritalarda orta kuşakta bozulma azdır. Orta enlemlerden Ekvator’a ve kutuplara doğru haritadaki şekil ve alan bozulmaları artar.
3. Düzlem Projeksiyon
Düzlem projeksiyon yönteminin kullanıldığı haritalarda kutup noktalarından Ekvator’a doğru bozulma artar. Bu yöntem, daha çok kutup çevresinin gösterildiği haritalarda kullanılır.
Ölçek
Harita çiziminde yapılan küçültme işlemi belirli bir oran dâhilinde yapılır. Coğrafi unsur, olay ve yükseltilerin haritaya aktarılması sırasında kullanılan küçültme oranına ölçek adı verilir. Ölçek, harita üzerindeki uzunlukların gerçekte karşılığı olan mesafeyi gösterir. Haritalarda ölçek iki şekilde yer alır.
1. Kesir Ölçek: Pay ve paydadan oluşan kesirli sayıyla gösterilen ölçektir. Kesir ölçekte pay her zaman 1 olur, kesrin paydası ise yapılan küçültmeyi gösterir. Bu ölçekte birim her zaman santimetre (cm) cinsindendir.
2. Çizgi Ölçek: Grafik olarak gösterilen ölçektir. Çizgi ölçek, harita üzerindeki uzunlukların gerçekte ne kadar olduğunu bir doğru üzerinde gösterir. Bir harita dijital cihazlarla çoğaltılıp ebatları değiştirildiğinde bu değişim ölçeğe yansıdığı için çizgi ölçek daha çok tercih edilir.
Bu çizgi ölçeğe göre haritada 1 cm ölçülen uzunluk gerçekte 1 km’dir (100.000 cm).
Buna göre yukarıdaki çizgi ölçeğin kesir ölçek karşılığı 1/100.000’dir.
Çizgi Ölçekten Yararlanılarak Gerçek Uzunluk Nasıl Bulunur?
Çizgi ölçek yardımıyla haritadaki uzunlukların gerçekteki mesafeleri bulunabilir. Bunun için önce gerçek uzaklığı aranan iki nokta, harita üzerinde tespit edilir ve bir kâğıt parçası üzerinde işaretlenir. Gerçek uzaklığı aranan iki noktanın işaretlendiği kâğıt, haritanın çizgi ölçeği ile çakıştırılır. Çizgi ölçekten yararlanılarak gerçek uzunluk bulunur.
Büyük ve Küçük Ölçekli Haritaların Karşılaştırılması
Haritanın ölçeği, kullanım amacına göre belirlenir. Coğrafi unsurlar ayrıntılı gösterilmek istendiğinde küçültme oranı az olan büyük ölçekli bir harita tercih edilir. Haritada geniş bir alanın gösterilmesi gerektiğinde ve daha az detaya ihtiyaç duyulduğunda küçültme oranı fazla olan küçük ölçekli bir harita kullanılır.
Haritada Yükselti ve Yer Şekilleri Nasıl Gösterilir?
Harita, coğrafi unsurların düzlem üzerine aktarılmasıyla üretilir. Buna karşılık yeryüzü düz değildir. Dünya, engebeli arazi yapısıyla üç boyutlu bir yüzeye sahiptir. Yeryüzünün bu özelliği, farklı yükseltilerdeki sahaların ve yer şekillerinin haritada gösterilmesini zorlaştırmaktadır. Yer şekillerini ve yükseltileri haritada belirgin bir şekilde göstermek amacıyla çeşitli yöntemler geliştirilmiştir.
a) Renklendirme Yöntemi
Renklendirme yönteminde aynı yükselti veya derinlikteki yerler aynı renk tonlarıyla gösterilerek o yere ait yükselti ve yer şekillerinin algılanması kolaylaştırılır. Renklendirme yöntemiyle çizilen haritalarda renkler yükselti aralıklarını ifade eder. Deniz seviyesinden itibaren yükselti arttıkça sırasıyla yeşil, açık yeşil, sarı, turuncu, açık kahverengi ve koyu kahverengi renkleri kullanılır. Göl, deniz ve okyanuslarda açık maviden koyu mavi tonlara doğru geçiş ise derinliğin arttığını gösterir.
b) Eş Yükselti (İzohips) Yöntemi
Yükseltileri aynı olan noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan iç içe geçmiş kapalı eğrilere eş yükselti eğrisi veya izohips denir. Eş yükselti eğrileri yöntemiyle çizilen haritalara topoğrafya haritası adı verilir. Bu haritalar kullanılarak yükselti değeri bulunabilir, yer şekilleri hakkında
yorum yapılabilir, eğim hesaplanabilir ve profil çıkarılabilir. Aşağıda izohipslerin genel özelliklerine yer verilmiştir
c) Kabartma Yöntemi
Kabartma yöntemiyle oluşturulan haritalar, yükseltilerin üç boyutlu bir maket hâlinde gösterildiği haritalardır.
2.1.2. Türkiye’nin Coğrafi Konumu
Bir ülkenin Dünya üzerindeki yeri ifade edilirken coğrafi konumundan diğer bir ifadeyle mutlak ve göreceli konum özelliklerinden yararlanılır. Bir ülkenin coğrafi konumu; iklimi, kültürel yapısı, jeopolitik önemi, ekonomik faaliyetleri, ulaşım hatları ve yerleşme özellikleri üzerinde etkili olur. Her ülkenin coğrafi konumu farklı olduğu için coğrafi özellikleri de birbirinden farklıdır. Türkiye’nin bulunduğu coğrafi konum, coğrafi zenginliğini ortaya çıkarmıştır. Türkiye’nin coğrafi konumunun etkileri, mutlak ve göreceli konum başlıkları altında incelenir.
Türkiye’nin Mutlak Konumu
Dünya üzerindeki herhangi bir yerin Ekvator’a ve başlangıç meridyenine göre konumu mutlak konum olarak adlandırılır. Mutlak konum, bir yerin Dünya üzerinde nerede bulunduğunun kesin olarak tanımlanmasını sağlar.
Türkiye; Ekvator’a göre kuzey yarım kürede (36°-42° kuzey paralelleri), başlangıç meridyenine
göre doğu yarım kürede (26°-45° doğu meridyenleri) yer alır.
Türkiye’nin Göreceli Konumu
Göreceli konum, bir yerin diğer yerlerle olan ilişkisini tanımlar. Bu konum; bir
ülkenin jeopolitik, ekonomik ve kültürel ilişkilerini ve önemini belirler.
Türkiye’nin göreceli konumunun başlıca özellikleri şunlardır:
• Türkiye, Asya ve Avrupa kıtalarını birbirine bağlayan bir konuma sahiptir.
Türk boğazları (İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı) Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan önemli su yollarıdır. Bu özellik, Türkiye’nin güvenlik, ticaret ve ulaşım açısından jeopolitik önemini artırır.
• Türkiye, Orta Doğu ve Kafkasya’daki zengin enerji kaynaklarını Avrupa’ya taşıyan boru hatlarının geçtiği bir enerji koridoru konumundadır. Bu durum, enerji güvenliği açısından Türkiye’yi stratejik bir ülke hâline getirir.
• Türkiye, tarihi boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış bir ülkedir. Bu zengin kültürel miras, Türkiye’nin turizm açısından cazip olmasını sağlar. Aynı zamanda bu kültürel miras, Türkiye’nin bölgesel ve uluslararası ilişkilerde önemli bir aktör olmasına katkıda bulunur.
• Türkiye, kıtalar arası ticaret yollarının kesişim noktasında yer alması nedeniyle ekonomik olarak da büyük bir avantaja sahiptir. İstanbul, dünya çapında önemli bir finans ve ticaret merkezi olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca Türkiye’nin farklı iklim ve coğrafi özellikleri tarım, turizm ve sanayi sektörlerinde çeşitlilik ve zenginlik sunar.
Mavi Vatan
Türkiye’nin uluslararası hukuka dayanan hak ve menfaatleri doğrultusunda ilan edilmiş deniz yetki alanlarının tümü ile göl, akarsu vb. tüm su kaynakları Mavi Vatan olarak adlandırılır.
Gök Vatan
1944 tarihli Şikago Uluslararası Sivil Havacılık Konvansiyonu’nda ülkelerin kendi hava sahaları üzerinde egemenlik hakkının olduğu belirtilmiştir. Denizlerin üzerindeki iz düşümü olan hava sahası, denizlerdeki zenginliklerin üzerinde bir koruma kalkanı sağlamaktadır. Türkiye Cumhuriyeti’nin egemenliği altındaki kara sınırları ve deniz yetki alanlarının üzerinde bulunan hava sahasını kapsayan alan Gök Vatan (Ulusal Hava Sahası) olarak adlandırılır.
Akdeniz’in İncisi Kıbrıs
Kızıldeniz ve Akdeniz’i birbirine bağlamak için 1869 yılında Süveyş Kanalı açılmıştır. Böylece
Akdeniz’in stratejik önemi artmıştır.
Kıbrıs adası, Doğu Akdeniz’de 9.251 km2 yüz ölçümüyle Sicilya ve Sardunya adalarından
sonra Akdeniz’in üçüncü, Doğu Akdeniz’in ise en büyük adasıdır.
Kıbrıs adasındaki Türk varlığı, Türkiye’nin dış politikasında ve toplumsal bağlarında önemli bir
rol oynamaktadır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde yaşayan Türkler ile Türkiye arasındaki
kültürel bağlar; dil, gelenek ve tarih birliğine dayanmaktadır. Kıbrıs adası, Türkiye ve Türk dünyası için stratejik ve kültürel bir öneme sahiptir.
Comments